Weet jij wat je eet en waarom het zo heet?

Er is tegenwoordig een hoop te doen over wat we eten. Het moet allemaal biologisch, ecologisch en diervriendelijk. We letten op de E-nummers, de suikers, de vetten. Waar komt het vandaan, wat doen we ermee? Maar ik als taaldier vind het veel interessanter om te weten waar de namen van sommige (Italiaanse) gerechten vandaan komen. Waarom heet carpaccio carpaccio? Wat betekent sgroppino? Meestal heeft alles een reden, dus ging ik op onderzoek uit. Hier een aantal bevindingen.

Aan tiramisu worden opbeurende en zelfs geslachtsdriftprikkelende krachten toegekend. Vandaar de dubbelzinnig naam: tira-mi-sù betekent letterlijk trek me op/omhoog. En hoe zit het met een sgroppino, een spoom van citroensorbetijs, wodka en mousserende wijn (meestal prosecco natuurlijk)? In mijn zoektocht naar de juiste spelling (sinds 2013 in de Van Dale te vinden als scroppino) kwam ik erachter dat het woord is afgeleid van sgroppare, wat weer betekent togliere un groppo (dallo stomaco), ofwel: wanneer iets als een steen op de maag ligt zorgt een sgroppino voor verlichting. Goed voor de spijsvertering dus. Net als een espresso. Espresso is het voltooid deelwoord van esprimere (uitdrukken, kenbaar maken). Het kleine kopje sterke koffie wordt alleen gezet als de klant erom vraagt. Daarom heet het zo. (Bron: Treccani.)

Nomen est omen

Tijdens het vertalen van een pizzaboek kwam ik erachter dat de manier waarop bolletjes mozzarella worden gemaakt de mozzatura heet: van de grote kaasbrij worden met de hand stukken afgehapt en tot bolletjes gedraaid. Daar ontleent de kaas dus zijn naam aan. Ik heb dat eens in het echt gezien:

In datzelfde boek staat ook hoe de pizza aan haar naam komt: 'Pizza komt van het Griekse pièzo, dat drukken of platdrukken betekent. Maar ook van het Latijnse pinso, dat hetzelfde betekent en waarvan pista, platgedrukt, is afgeleid. En pinsa, pita en pizza zijn allemaal op diezelfde manier ontstaan: uit een deeg van water, zout, gist en bloem dat werd platgedrukt en in de oven gelegd tijdens het broodbakken.' Zo dus.

Carpaccio van vlees of vis?

Ik heb altijd gedacht dat carpaccio van dat dungesneden rundvlees was. Maar van de zomer heb ik ook een heerlijke carpaccio van vis gegeten. Zwaardvis, tonijn en zalm. Zalig. Maar hoe zit het dan? Van Dale zegt het volgende: 1. Italiaans voorgerecht bestaande uit flinterdun gesneden plakjes rauwe ossenhaas, gemarineerd in vinaigrette en bedekt met Parmezaanse kaas. Dat bedoel ik dus. Maar er staat nog meer: 2. (bij uitbreiding) flinterdun gesneden plakjes vlees, vis, harde groenten of paddenstoelen. Interessant. Verder staat er: Italiaans, genoemd naar de Venetiaanse schilder Carpaccio, pseudoniem van Vittore Scarpazza (1455-1525). Het Italiaanse voorgerecht werd in 1963 voor het eerst bereid door Giuseppe Cipriani, de toenmalige eigenaar van Harry's Bar in Venetië. De kleur van het gerecht deed hem denken aan het werk van de schilder, dat op dat moment werd tentoongesteld in Venetië en vernoemde het naar hem. Wist je dat?

Vreemde en gouden appels

Dat rare knotsvormige paarse (soms ook gele of witte) ding met dat sponsachtig vruchtvlees heet bij ons een aubergine, een verre verbastering van het Arabische al bādinjān. Toen de Arabieren de vrucht in Europa introduceerden wisten ze hier eigenlijk niet zo goed wat ze ermee moesten. De plant, die afkom­sti­g is van de nacht­scha­de­fa­mi­lie (So­la­num melongena) bevat de giftige stof solanine. In een poging de vrucht rauw te eten staken er dus allerlei bijwerkingen als buikpijn en uitzinnigheid de kop op. Wat dat betreft past de Italiaanse naam melanzana (bij ons ook wel melanzaanappel) veel beter, want die is een verbastering van mela insana, ofwel ongezonde appel. De pomodoro (tomaat) is daarentegen een gouden appel, een 'pomo d'oro'. De plant kwam met Colombus naar ons continent en is sindsdien niet meer uit onze keukens weg te denken. In mijn zoektocht naar de etymologie kwam ik ook ergens tegen dat pomodoro zou afstammen van pomo d'amore, vanwege de liefdesrode kleur.

Dan zijn er natuurlijk de gerechten die vernoemd zijn naar hun plek van herkomst, zoals de insalata caprese (van het eiland Capri) en het Romeinse pastagerecht bucatini all'amatriciana (uit het dorpje Amatrice). Wist je bijvoorbeeld ook dat de blauwe kaas Gorgonzola uit Gorgonzola, een stadje in Noord-Italië komt? Net als Gouda dus. Ik heb een keer een geboortecertificaat vertaald van iemand die in Gorgonzola is geboren. Net zo'n geboren kaaskop als ik dus.